Το φοινικόδασος του Βάι βρίσκεται στο βόρειο τμήμα των ανατολικών ακτών της Κρήτης, στο ακρωτήριο Σίδερο, και δίπλα στην αρχαία πόλη της Ιτάνου. Απέχει 30 χιλιόμετρα από την πόλη της Σητείας και μόλις 8 χιλιόμετρα από το Παλαίκαστρο.
Το φοινικόδασος αποτελείται από αυτοφυείς φοίνικες του Θεόφραστου, δηλαδή του είδους Phoenix theophrasti. Είναι το ένα από τα δύο είδη φοίνικα που είναι ιθαγενή στην Ευρώπη (το άλλο είναι στα Κανάρια νησιά) και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, απαντά μόνο στην Κρήτη. Καταλαμβάνει περίπου 200 στρέμματα σε ένα επίμηκες κοίλωμα που φθάνει έως την παραλία. Ανάμεσα στους φοίνικες κυλάει το ρέμα του Βάι, το οποίο κατά την εκβολή του στη θάλασσα σχηματίζει ένα εποχικό έλος με βούρλα.
Προβλήματα και δράσεις
Το χρονικό διάστημα 1999-2002, στην περιοχή υλοποιήθηκε το έργο LIFE-Φύση με τίτλο «Μέτρα διατήρησης για το φοινικόδασος του Βάι, Κρήτη». Φορέας υλοποίησης ήταν το ΕΚΒΥ σε συνεργασία με την Ιερά Μονή Τοπλού και τη Διεύθυνση Δασών Λασιθίου, και χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (από το LIFE-Φύση), το Υπουργείο Γεωργίας, την Ιερά Μονή Τοπλού και το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας.
Σκοπός του έργου ήταν να διατηρήσει, ανορθώσει και αποκαταστήσει το Αισθητικό δάσος του Βάι, επεκτείνοντας τον τύπο οικοτόπου *9370 Φοινικόδασος με Phoenix, και μειώνοντας τις απειλές στην περιοχή.
Το έργο αποτέλεσε ένα από τα πρώτα παραδείγματα εφαρμογής στην πράξη του πνεύματος και της πολιτικής διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος που διέπουν την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, καθώς υλοποίησε δράσεις που έχουν προταθεί από Ειδικό Διαχειριστικό Σχέδιο με βάση τις αρχές της οδηγίας, στα πλαίσια έργου LIFE. Ήταν δε, μία από τις πρώτες προσπάθειες αποκατάστασης τύπου οικοτόπου προτεραιότητας σε εθνικό επίπεδο. Αντιμετώπισε επίσης με ολοκληρωμένο τρόπο τις απειλές που υφίσταται η περιοχή GR4320009 «Αισθητικό Δάσος Βάι», και καθώς αυτές οφείλονται σε ετερογενείς παράγοντες, υλοποίησε ένα εύρος δράσεων.
Το 2006, το ηλεκτρονικό δελτίο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Lifenews και η έκδοση LIFE Focus «LIFE και Ευρωπαϊκά Δάση», ανέδειξαν τη σπουδαιότητα του έργου με σχετικό άρθρο υπό τον τίτλο «Conservation and sustainable tourism in unique Vai palm forest».
Τα αποτελέσματα του έργου μπορούν να ομαδοποιηθούν ως εξής:
- Συμβολή στην ανόρθωση του δάσους, με την εφαρμογή κατάλληλων μέτρων διαχείρισης.
- Αποκατάσταση του φοινικόδασους σε έκταση περίπου 17 εκταρίων.
- Ρύθμιση των τουριστικών δραστηριοτήτων, για να μειωθεί η πίεση που υφίσταται το φοινικόδασος, και προώθηση του αειφόρου τουρισμού.
- Ενεργός συμμετοχή των τοπικών αρχών και άλλων αρμόδιων φορέων στις προσπάθειες διατήρησης.
Με τον Ν. 4685/2020, η περιοχή υπάχθηκε στην Μονάδα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών Ανατολικής Κρήτης του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.
Τελευταία ενημέρωση: Μάρτιος 2024
Η ευρύτερη περιοχή προστατεύεται από Διεθνείς Συμβάσεις, Ευρωπαϊκή και Εθνική Νομοθεσία.
ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ
Το Αισθητικό Δάσος του Βάι προστατεύεται από τη Σύμβαση της Βαρκελώνης. Η Σύμβαση της Βαρκελώνης με τα συνοδευτικά Πρωτόκολλα κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν. 855/78 (ΦΕΚ 235/Α/1978) και το Ν. 1634/86 (ΦΕΚ 104/Α/1986). Σύμφωνα με το πρωτόκολλο 4 «Περί των ειδικά προστατευόμενων περιοχών της Μεσογείου» τα συμβαλλόμενα Κράτη Μέρη της Σύμβασης δεσμεύονται να λάβουν όλα τα κατάλληλα μέτρα προστασίας των σημαντικών θαλάσσιων περιοχών για τη διατήρηση των φυσικών πόρων, των φυσικών τοπίων και των περιοχών της πολιτιστικής κληρονομιάς της Μεσογείου. Σε εφαρμογή του Πρωτοκόλλου 4 «Περί των ειδικά προστατευόμενων περιοχών της Μεσογείου» η περιοχή του Βάι έχει χαρακτηριστεί ως Ειδικά Προστατευόμενη Περιοχή με έκταση 20 εκτάρια.
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ
Τμήματα της ευρύτερης περιοχής εντάσσονται στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Προστατευόμενων Περιοχών Natura 2000. Συγκεκριμένα, η περιοχή «Βορειοανατολικό Άκρο Κρήτης: Διονυσάδες, Ελάσα και Χερσόνησος Σίδερο (Άκρα Μαύρο Μούρι - Βάι - Άκρα Πλάκας) και θαλάσσια Ζώνη» (GR4320006) έχει χαρακτηριστεί ως Ειδική Ζώνη Διατήρησης (SAC) και η περιοχή «Βορειοανατολικό Άκρο Κρήτης» (GR4320009) ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας της Ορνιθοπανίδας (SPA).
Τέλος, το είδος Phoenix theophrasti (ο φοίνικας του Θεόφραστου) αποτελεί τύπο προτεραιότητας που προστατεύεται από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ «για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας».
ΕΘΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ
Χαρακτηρισμοί προστατευόμενων περιοχών (Ν. 1650/86, όπως ισχύει μετά την τροποποίησή του από το Μ. 3937/2011):
Τοπίο Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους
Η περιοχή της Μονής Τοπλού - Βάι χαρακτηρίστηκε το έτος 1970 ως Τόπος Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (ΦΕΚ 666/Β/23.09.1970). Το έτος 1982, η ίδια περιοχή έχει κηρυχθεί, με ζώνη Προστασίας πεντακοσίων (500) μέτρων γύρω από τις παρυφές, ως Τοπίο Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (ΦΕΚ 50/Β/10.02.1982).
Αισθητικό Δάσος
Η περιοχή του Φοινικοδάσους του Βάι Σητείας έχει κηρυχθεί το έτος 1973 ως Αισθητικό Δάσος με την ονομασία «Φοινικόδασος Βάι Λασιθίου» (ΦΕΚ 170/Α/06.08.1973).
Καταφύγιο άγριας ζωής
Το 2001, στην ίδια περιοχή ιδρύθηκε το καταφύγιο άγριας ζωής «Βάι Δήμου Ιτάνου» έκτασης 1.000 στρεμμάτων (ΦΕΚ 800/Β/26.06.2001).
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΥΓΡΟΤΟΠΩΝ ΤΟΥ ΕΚΒΥ
Στην περιοχή του Βάι υπάρχει έλος που περιλαμβάνεται στον κατάλογο των Ελληνικών Υγροτόπων του ΕΚΒΥ (Φυτώκα κ.άλ., 2000*) με κωδικό GR432405000 και με την τυπολογία κατά Ramsar «Αλμυρό έλος».
* Φυτώκα, Ελένη, Θ. Παρτόζης, Δ. Χουβαρδάς, Π.Α. Γεράκης και Μ. Καρτέρης. 2000. Απογραφή Ελληνικών Υγροτόπων στο πλαίσιο του έργου «Ενημέρωση και Εμπλουτισμός Εθνικής Βάσης Δεδομένων για τους Ελληνικούς Υγροτόπους». Βάση Δεδομένων. Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων και Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
Τελευταία ενημέρωση: Μάρτιος 2024
Ο φοίνικας του Θεόφραστου έως πριν από λίγα χρόνια θεωρούνταν ίδιο είδος ή απλώς μια ποικιλία της χουρμαδιάς (Phoenix dactylifera).
Ο ελβετός βοτανικός Greuter πρώτος περιέγραψε το 1967 τον φοίνικα του Βάι ως ξεχωριστό είδος και τον ονόμασε Phoenix theophrasti προς τιμήν του αρχαίου φιλοσόφου και φυσιοδίφη Θεόφραστου, που πρώτος κατέγραψε την παρουσία του είδους στην Κρήτη.
Ο φοίνικας του Θεόφραστου είναι ενδημικό είδος της Ανατολικής Μεσογείου. Ευδοκιμεί σε αμμώδεις παραθαλάσσιες λεκάνες και σε μικρές κοιλάδες που σχηματίζουν ρέματα μόνιμης ή περιοδικής ροής.
Στην αρχαιότητα, αλλά και μετέπειτα, ο φοίνικας πρέπει να είχε ευρύτερη εξάπλωση όπως συμπεραίνεται από διάφορα τοπωνύμια που διατηρούνται μέχρι σήμερα τόσο στην Κρήτη όσο και σε νησιά του νοτιανατολικού Αιγαίου (Φοινίκη, Φοίνικας, Φοινικιά, Φοινικόρεμα, κ.λπ.). Άλλωστε, και το τοπωνύμιο «Βάι» σημαίνει φοίνικας.
Σήμερα, μεμονωμένα άτομα ή συστάδες βρίσκονται, εκτός από το Βάι, και σε άλλα μέρη της Κρήτης (Πρέβελη, Άγιος Νικήτας κ.λπ.), σε νησιά του νοτιανατολικού Αιγαίου, στην Κύπρο και στη νοτιοδυτική Τουρκία. Ωστόσο, σε έκταση και με δομή που να δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό «δάσος» εμφανίζονται μόνο στο Βάι.
Τελευταία ενημέρωση: Δεκέμβριος 2014
Αθροίσματα ατόμων φοίνικα του Θεόφραστου επεκτείνονται και στο διπλανό από το Βάι κοίλωμα, εκεί όπου εντοπίσθηκε η αρχαία Ίτανος. Οι ντόπιοι την ονόμασαν Ερημούπολη. Από τα ερείπια που βρίσκονται εκεί φαίνεται ότι η περιοχή είχε κατοικηθεί ήδη από την προϊστορική περίοδο.
Όμως η μεγάλη της ακμή τοποθετείται στην Ελληνιστική περίοδο, κατά την οποία ακμάζει ως μεγάλο λιμάνι και εμπορικό κέντρο με επαφές στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Βόρεια Αφρική. Η ακμή της πόλης συνεχίσθηκε έως τα βυζαντινά χρόνια όπως φαίνεται από τα ερείπια των μεγάλων πλούσιων παλαιοχριστιανικών ναών της.
Σε απόσταση έξι χιλιομέτρων από το Βάι, στη βάση του ακρωτηρίου Σίδερο, και σε βραχώδες τοπίο είναι κτισμένη η μεγαλόπρεπη και επιβλητική Ιερά Μονή Τοπλού. Ονομάζεται και Παναγία η Ακρωτηριανή.
Εδώ, στο ρέμα που διέρχεται βορειοδυτικά του μοναστηριού, έχουν εντοπισθεί φοίνικες του Θεόφραστου, κυρίως σε θέσεις που συγκρατούν νερό έως το καλοκαίρι.
Το όνομα Τοπλού οφείλεται στην άδεια που είχε το μοναστήρι να έχει κανόνι κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Από τις τελευταίες τοιχογραφικές αποκαλύψεις εκτιμάται ότι κτίσθηκε τον 14ο αιώνα. Το μοναστήρι διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ανατολικής Κρήτης και έγινε θεματοφύλακας των θρησκευτικών και εθνικών παραδόσεων. Στη μονή σήμερα λειτουργούν δύο αξιόλογα μουσεία. Ένα εκκλησιαστικό, με εικόνες, κειμήλια και εκκλησιαστικά σκεύη, και ένα δεύτερο με έργα Ελλήνων χαρακτών του 17ου- 19ου αιώνα.
Τελευταία ενημέρωση: Δεκέμβριος 2014
Σύμφωνα με την αποδελτίωση Τύπου για την περιοχή…
Τον Μάρτιο του 1997 δόθηκε δημόσια δασική έκταση 26.000 στρεμμάτων στο βορειοανατολικό άκρο της Κρήτης σε αγγλική εταιρεία για 40 χρόνια.
(Η Αυγή 30/3/1997, Η Κυριακάτικη Αυγή 20/9/1998)
Το 2003 το ΕΚΒΥ σε συνεργασία με την Ιερά Μονή Τοπλού και τη Διεύθυνση Δασών Λασιθίου, ανέλαβε την υλοποίηση του έργου Φύση "Μέτρα Διατήρησης για το Φοινικόδασος στο Βάι"
(Το Βήμα 29/11/2003)
Τον Φεβρουάριο του 2007 δεκάδες δέντρα στο Φοινικόδασος του Βάι προσβλήθηκαν από το Κόκκινο Σκαθάρι που προήλθε από την Αίγυπτο και μεταφέρθηκε στη χώρα μας από φοίνικες που εισαγάγαμε προκειμένου να φυτευθούν.
(Ημερησία 6/2/2007, Ελευθεροτυπία 9/2/2007)
Τον Απρίλιο του 2007 και για τα επόμενα 80 χρόνια το Φοινικόδασος του Βάι και η γύρω περιοχή της βορειοανατολικής χερσονήσου της Κρήτης παραχωρήθηκαν προς εκμετάλλευση σε βρετανική εταιρεία. Όπως ήταν αναμενόμενο, υπήρξε θύελλα αντιδράσεων από οικολογικές οργανώσεις εξαιτίας του γεγονότος ότι η περιοχή είναι ενταγμένη στο δίκτυο Natura 2000.
(Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία 15/4/2007, Το Βήμα της Κυριακής 23/9/2007, 6μέρες 18/2/2013, Ελεύθερος Τύπος 18/2/2013)
Οι Οικολόγοι της Κρήτης, μέσω της ιστοσελίδας τους, πραγματοποιούν διεθνή κινητοποίηση, με στόχο τη ματαίωση της τουριστικής επένδυσης αγγλικής εταιρείας και της Μονής Τοπλού σε έκταση 26.000 στρεμμάτων στις προστατευόμενες περιοχές Κάβο Σίδερο και Βάι της Σητείας.
(Ελευθεροτυπία 29/8/2008, Έθνος 30/8/2008)
Το κόκκινο σκαθάρι εξαπλώνεται ραγδαία, απειλώντας τους φοίνικες της Κρήτης και κυρίως το περίφημο φοινικόδασος του Βάι στο Λασίθι το οποίο προστατεύεται από την ελληνική και διεθνή νομοθεσία, κυρίως λόγω της ύπαρξης του φοίνικα του Θεόφραστου (Phoenix theophrasti). Ο Δήμος Ιτάνου όπου βρίσκεται το μοναδικό Φοινικόδασος της Ευρώπης έχει προχωρήσει σε σειρά ενεργειών προκειμένου να αναδείξει τον κίνδυνο που ελλοχεύει, να αποτρέψει την εξάπλωση του εντόμου στην περιοχή ζητώντας παράλληλα τη λήψη μέτρων προστασίας.
(ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 24/9/2009, ΤΟ ΑΡΘΡΟ 18/10/2009)
Τον Ιανουάριο του 2012 σωρεία καταγγελιών σημειώθηκαν από περιβαλλοντικές οργανώσεις, φορείς και κατοίκους της περιοχής του Βάι εξαιτίας των εργασιών που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο εργολαβίας της Διεύθυνσης Δασών Λασιθίου για τον καθαρισμό και την αντιπυρική προστασία του φοινικοδάσους. Οι εργασίες χαρακτηρίστηκαν ως κηποτεχνικές και χωρίς οικολογικό χαρακτήρα καθώς έγινε αποψίλωση της βλάστησης του υποορόφου και βαρύ κλάδεμα των φοινίκων και άλλων δέντρων και προκάλεσαν μεγάλη καταστροφή στον οικότοπο.
(Κόσμος Σαββατοκύριακο 14/1/2012, Αδέσμευτος 21/1/2012, Ημερησία 28/1/2012, Η Καθημερινή 28/1/2012, Free Sunday 29/1/2012, Έθνος 26/3/2012, Realnews 29/1/2012)
Τον Δεκέμβριο του 2014, μέλη της τοπικής περιηγητικής λέσχης αναφέρουν, μετά από καταγραφή έξι μηνών, κρούσματα καταστροφής φοινικοειδών, σε κήπους, νησίδες και πλατείες κοντά στο παραλιακό μέτωπο της πόλης, από το κόκκινο σκαθάρι ή ρυγχοφόρο των φοινικοειδών (thynchophorus ferrugineus), επισημαίνοντας τον κίνδυνο επέκτασης της μόλυνσης στο μεγαλύτερο φοινικόδασος της Ευρώπης.
(Δημοκρατία 4/12/2014)
Τον Δεκέμβριο του 2015 εντατικοποιείται ο συντονισμός μεταξύ των υπηρεσιών των υπουργείων Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος και Ενέργειας για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του καταστροφικού, για τα φοινικοειδή της Κρήτης, «εισαγόμενου» κόκκινου σκαθαριού και λαμβάνονται μέτρα πρόληψης ώστε να μην υπάρξουν προσβολές εντός των φοινικοδασών της Κρήτης (Βάι - Πρέβελη).
(Η Αυγή 11/12/2015, Ύπαιθρος 12/02/2016)
Τον Ιούνιο του 2017, η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας, σφραγίζει, με δύο αποφάσεις της, την υλοποίηση επένδυσης για τουριστική ανάπτυξη έκτασης της Μονής Τοπλού, κοντά στο Φοινικόδασος του Βάι, επικυρώνοντας τη Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων σύμφωνα με την οποία, το επενδυτικό σχέδιο δεν αναμένεται να έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στις προστατευόμενες περιοχές του Δικτύου NATURA 2000.
(Η Ναυτεμπορική 27/06/2017, Δημοκρατία 27/06/2017, Ελεύθερος Τύπος 27/06/2017, Documento 2/7/2017)
Τελευταία ενημέρωση: Δεκέμβριος 2021
