Η λέξη «βιοποικιλότητα» προκύπτει από τη σύντμηση του όρου «Βιολογική Ποικιλότητα». Σύμφωνα με το Άρθρο 2 «Ορισμοί» της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα «ως βιολογική ποικιλότητα νοείται η ποικιλία των ζώντων οργανισμών πάσης προελεύσεως περιλαμβανομένων, μεταξύ άλλων, χερσαίων, θαλασσίων και άλλων υδατικών οικοσυστημάτων και οικολογικών συμπλεγμάτων, των οποίων αποτελούν μέρος. Περιλαμβάνεται, επίσης, η ποικιλότητα εντός των ειδών, μεταξύ ειδών και οικοσυστημάτων». Πιο απλά, ως βιοποικιλότητα ορίζεται η ποικιλία της ζωής σε όλες τις μορφές της (φυτά, ζώα, μύκητες κ.λ.π.) και σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής της (γονίδια, οργανισμοί, οικοσυστήματα).
Η έννοια της βιοποικιλότητας αγκαλιάζει, συνεπώς, όλη τη ζωή στη Γη. Περιλαμβάνει τον τρόπο έκφρασης ή εκτίμησης της ποικιλότητας που υπάρχει στα διάφορα επίπεδα οργάνωσης της ζωής. Αντανακλά τον αριθμό, την ποικιλία και τη μεταβλητότητα των ζωντανών οργανισμών και των συστημάτων που συγκροτούν.
Η βιοποικιλότητα εξετάζεται, συνήθως, σε τρία επίπεδα:
Γενετική ποικιλότητα. Εκφράζει το εύρος των κληρονομικών καταβολών ενός συγκεκριμένου είδους. Όσο μεγαλύτερο είναι το εύρος αυτό, τόσο μεγαλύτερη είναι η ικανότητα επιβίωσης του είδους απέναντι σε εξωτερικές πιέσεις (stress) όπως επιδημίες, κλιματικές αντιξοότητες κ.λπ. Τα φυσικά είδη έχουν πολύ μεγαλύτερο εύρος κληρονομικών καταβολών, συνεπώς, εμφανίζουν πολύ μεγαλύτερη ικανότητα προσαρμογής και επιβίωσης από τα "τεχνητά" ή γενετικά βελτιωμένα είδη. Στην Ελλάδα, εξαιτίας ποικίλων παραγόντων, τόσο τα είδη φυτών (ιδιαίτερα δένδρων) όσο και τα είδη ζώων, παρουσιάζουν πολύ μεγάλη γενετική ποικιλότητα, γεγονός το οποίο προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στη χώρα ως «τράπεζα» γονιδίων και γενικότερα γενετικού υλικού, το οποίο πρέπει να ερευνηθεί και να διατηρηθεί.
Ποικιλότητα ειδών. Εκφράζει τον αριθμό (πλήθος) των ειδών (φυτών, ζώων, μυκήτων κ.λπ.) που απαντούν σε μία συγκεκριμένη περιοχή ή σε ένα οικοσύστημα. Η ποικιλότητα των ειδών επηρεάζει την οικολογική ισορροπία, τη σταθερότητα και τη λειτουργία των αναδραστικών μηχανισμών ενός οικοσυστήματος. Όσο περισσότερα είδη μετέχουν στη σύνθεση ενός οικοσυστήματος τόσο μεγαλύτερη σταθερότητα παρουσιάζει το οικοσύστημα, τόσο πυκνότερο δίκτυο τροφικών αλυσίδων και βιοσυστημάτων δημιουργείται, τόσο πιο απρόσκοπτες είναι οι ροές βιομάζας και ενέργειας καθώς και η ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων και τόσο καλύτερα και αποτελεσματικότερα λειτουργούν οι μηχανισμοί ανάδρασης. Επιπροσθέτως, πολλά είδη στην οντογενετική τους εξέλιξη έχουν συνδεθεί στενά μεταξύ τους και η ύπαρξη του ενός εξαρτάται από την ύπαρξη του άλλου. Συμπερασματικά, είναι πρόδηλο ότι: α) η εξαφάνιση ενός είδους μπορεί να έχει συνέπειες οι οποίες δεν μπορούν να προβλεφθούν και β) δεν μπορεί να ασκηθεί αειφορική διαχείριση χωρίς την προστασία και διατήρηση της ποικιλότητας των ειδών.
Ποικιλότητα οικοσυστημάτων. Εκφράζει τον αριθμό (πλήθος) των οικοσυστημάτων που απαντούν σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Ο αριθμός των οικοσυστημάτων και ο τρόπος κατανομής τους στον χώρο, δηλαδή το μωσαϊκό των οικοσυστημάτων, χαρακτηρίζει και δίνει τη σφραγίδα του στο τοπίο μιας περιοχής. Η προστασία των οικοσυστημάτων εξασφαλίζει όχι μόνο την προστασία των ειδών που τα συνθέτουν αλλά και τη διατήρηση της φυσιογνωμίας των τοπίων.
Τα τρία αυτά επίπεδα αντιστοιχούν στα ισάριθμα, θεμελιώδη και ιεραρχικά συνδεδεμένα, επίπεδα της οργάνωσης της ζωής. Το κάθε επίπεδο έχει διαφορετική σημασία αλλά στην πραγματικότητα αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα ενός ενιαίου συνόλου.
Ως σχετική αφθονία ορίζεται ο συνολικός αριθμός των ατόμων ενός είδους σε σχέση με το συνολικό αριθμό των ατόμων όλων των άλλων ειδών σε μια περιοχή, ή κοινότητα.
Αναφορά:
Ενδημικά είδη (Endemic species)
Είδη των οποίων η εξάπλωση περιορίζεται σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή ως αποτέλεσμα ποικίλων παραγόντων (π.χ. απομόνωση, απόκριση σε αβιοτικές συνθήκες).
Αναφορές:
Allaby M (ed) (2010) A Dictionary of Ecology. Oxford University Press, Oxford, UK
Είδη «ομπρέλα» (Umbrella species)
Είδη με μεγάλες ανάγκες σε ενδιαιτήματα ή άλλες οικολογικές απαιτήσεις. των οποίων η διατήρηση οδηγεί στη διατήρηση πολλών άλλων ειδών σε επίπεδο οικοσυστήματος ή τοπίου.
Αναφορά:
Κυρίαρχα είδη
Χαρακτηρίζονται τα περισσότερο άφθονα είδη ενός οικοσυστήματος, δηλαδή αυτά με τον μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που συνήθως αποτελούν και το μεγαλύτερο μέρος της βιομάζας του. Για παράδειγμα, ένα είδος πεύκης αποτελεί το κυρίαρχο είδος σε ένα πευκοδάσος και η αστοιβή κυριαρχεί συνήθως σε ένα φρυγανικό οικοσύστημα.
Αναφορές:
http://www.biology-online.org/dictionary/Dominant_species
Θεμελιώδη είδη ή Είδη «κλειδιά» (Keystone species)
Είδη των οποίων η επίδραση στη λειτουργία και την ποικιλομορφία του οικοσυστήματος είναι δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με την αριθμητική αφθονία τους ή τη βιομάζα τους, ώστε η εξαφάνισή τους να αποτελεί το έναυσμα για σημαντικές αλλαγές στη δομή του οικοσυστήματος και απώλεια βιοποικιλότητας. Δηλαδή, παρά το γεγονός ότι όλα τα είδη αλληλεπιδρούν, οι αλληλεπιδράσεις ορισμένων ειδών είναι πιο έντονες και εκτεταμένες, με αποτέλεσμα η εξαφάνισή τους από ένα οικοσύστημα να πυροδοτεί διαδοχικές άμεσες και έμμεσες αλλαγές σε περισσότερα από ένα τροφικά επίπεδα, επιφέροντας τελικά απώλεια ενδιαιτημάτων και εξαφάνιση άλλων ειδών από την τροφική αλυσίδα.
Αναφορές:
UN (1992) Environment and Development (Terminology bulletin: 344). United Nations, New York, USA.
Απειλούμενα είδη (Endangered species)
Είδη τα οποία κινδυνεύουν να εξαφανισθούν, στο προσεχές μέλλον, από όλο το εύρος ή τμήμα της εξάπλωσής τους. Η επιβίωση των ειδών αυτών είναι απίθανη, αν οι παράγοντες που προκαλούν την αριθμητική μείωσή τους ή την υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων τους συνεχίζουν να υπάρχουν. Η επισήμανση ενός είδους ως απειλούμενου είναι συχνά το πρώτο βήμα για τον εντοπισμό των απειλών που αντιμετωπίζει και την εφαρμογή των κατάλληλων δράσεων για τη διατήρησή του.
Ο όρος «απειλούμενο» καλύπτει τα είδη τα οποία χαρακτηρίζονται ως κρισίμως κινδυνεύοντα (Critically Endangered), κινδυνεύοντα (Endangered) ή τρωτά (Vulnerable) από τον Κόκκινο Κατάλογο των απειλούμενων ειδών της IUCN ή αντίστοιχους εθνικούς καταλόγους.
Αναφορές:
Εκλιπόντα είδη (Extinct species)
Είδη αδιαμφισβήτητα εξαφανισμένα, δηλαδή είδη για τα οποία δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι έχει πεθάνει και το τελευταίο άτομο. Ένα είδος θεωρείται εξαφανισμένο όταν εκτεταμένες έρευνες διάρκειας ανάλογης με τον βιολογικό του κύκλο, σε γνωστά ή και αναμενόμενα ενδιαιτήματα, κατά τις κατάλληλες χρονικές περιόδους και σε όλο το ιστορικό εύρος της εξάπλωσής του, έχουν αποτύχει να καταγράψουν ένα άτομο.
Ως εκλιπόντα στο φυσικό τους περιβάλλον (extinct in the wild), χαρακτηρίζονται τα είδη που είναι γνωστό ότι υπάρχουν μόνο σε καλλιέργειες, σε αιχμαλωσία ή απελευθερωμένα μακριά από την αρχική περιοχή εξάπλωσής τους.
Ως τοπικά εκλιπόντα (regionally extinct), χαρακτηρίζονται τα είδη που έχουν εξαφανιστεί από τμήμα μόνο της περιοχής εξάπλωσής τους (τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο).
Αναφορές:
Ο όρος «οικοσύστημα» προκύπτει από την σύντμηση του όρου «οικολογικό σύστημα». Ένα οικοσύστημα συνιστά ένα δυναμικό σύμπλεγμα κοινοτήτων φυτών, ζώων και μικροοργανισμών, καθώς και στοιχείων του αβιοτικού περιβάλλοντός τους τα οποία αλληλεπιδρούν ως μια λειτουργική μονάδα.
Ένα οικοσύστημα διαθέτει τέσσερα βασικά γνωρίσματα:
- βιοτικά (έμβια) συστατικά
- αβιοτικά συστατικά (π.χ. νερό, έδαφος, κλίμα)
- αλληλεπιδράσεις εντός και μεταξύ των ανωτέρω δύο συστατικών του, μέσω ροών ενέργειας
- φυσικό χώρο στον οποίο υπάρχει και λειτουργεί.
Η σύγχρονη έννοια του οικοσυστήματος περικλείει επίσης την έννοια των «υπηρεσιών» του οικοσυστήματος, αναγνωρίζοντας τα οφέλη που παρέχονται από τον φυσικό κόσμο στον άνθρωπο.
Αναφορές:
Για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας ακολουθώνται δύο βασικές στρατηγικές:
- Επί τόπου (In-situ), όταν η διατήρηση των συστατικών της βιοποικιλότητας πραγματοποιείται στο φυσικό τους περιβάλλον.
- Εκτός τόπου (Ex-situ), όταν πραγματοποιείται έξω από τα φυσικά ενδιαιτήματα των συστατικών της βιοποικιλότητας.
Το άρθρο 8 της Σύμβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα ορίζει την επί τόπου διατήρηση ως την κύρια στρατηγική διατήρησης και δηλώνει ότι τα μέτρα εκτός τόπου θα πρέπει να διαδραματίζουν υποστηρικτικό ρόλο στην επίτευξη των στόχων διατήρησης. Παραδοσιακά, οι προστατευόμενες περιοχές έχουν θεωρηθεί ως ο ακρογωνιαίος λίθος της επί τόπου διατήρησης.
Αναφορά:
Ως αειφορική χρήση νοείται η χρήση συστατικών της βιολογικής ποικιλότητας, κατά τρόπο και κατά αναλογία τέτοια που δεν προκαλείται μακροπρόθεσμα συρρίκνωση της βιολογικής ποικιλότητας, διατηρώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το δυναμικό της να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και στις επιδιώξεις των σημερινών και των μελλοντικών γενεών.
Ο όρος περιλαμβάνει επίσης την έννοια της αειφόρου χρήσης των φυσικών πόρων, έτσι ώστε το περιβάλλον να αποδίδει το μέγιστο αειφόρο όφελος στις τρέχουσες γενεές, διατηρώντας παράλληλα το δυναμικό να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τις προσδοκίες των μελλοντικών γενεών.
Αναφορές:
