Επιστημονικό όνομα: Monachus monachus

Περιγραφή

Η μεσογειακή φώκια είναι από τα μεγαλύτερα είδη φώκιας στον κόσμο. Έχει μήκος περί τα 2,5 μέτρα και βάρος 300 κιλά, με τα ενήλικα αρσενικά να είναι λίγο πιο μεγάλα και πιο βαριά από τα θηλυκά. Εκτιμάται ότι ζει περίπου 45 έτη. Τα θηλυκά ωριμάζουν σε ηλικία 3 - 4 ετών, ενώ τα αρσενικά λίγο αργότερα.

Το σώμα της έχει σχήμα ατρακτοειδές που διευκολύνει την κίνησή της μέσα στο νερό, ενώ τα άκρα της έχουν σχήμα πτερυγίων. Στο κεφάλι της έχει μικρές ακουστικές οπές αντί για εξωτερικά αυτιά και μακριά μουστάκια που χρησιμεύουν ως αισθητήρια όργανα. Εικάζεται ότι πήρε την ονομασία της (Monachus monachus), είτε εξαιτίας του σχήματος του πάνω μέρους του κεφαλιού της, που μοιάζει σαν να φοράει σκούφο ρωμαιοκαθολικού καλόγερου, είτε επειδή δεν ζει σε μεγάλες ομάδες και προτιμά την απομόνωση από την ανθρώπινη παρουσία.

Στα ενήλικα άτομα, το δέρμα καλύπτεται από κοντό, στιλπνό τρίχωμα που δεν ξεπερνά σε μήκος το μισό εκατοστό. Έχει χρώμα ανοικτό γκρίζο στην κοιλιά, ενώ στην πλάτη, το χρώμα μπορεί να είναι μαύρο, σκούρο καφέ ή γκρίζο.

Τα μικρά της μεσογειακής φώκιας έχουν μήκος περίπου 1 μέτρο και ζυγίζουν γύρω στα 15 - 18 κιλά. Το δέρμα τους καλύπτεται από μακρύ τρίχωμα, μήκους 1 - 1,5 εκατοστού και χρώματος σκούρου καφέ έως μαύρου. Στην κοιλιά υπάρχει μία άσπρη κηλίδα, της οποίας το σχήμα διαφέρει σε κάθε φώκια, αλλά και μεταξύ των δύο φύλων. Το τρίχωμα αυτό αντικαθίσταται από το χαρακτηριστικό κοντό τρίχωμα των ενήλικων ζώων έπειτα από 6 - 8 εβδομάδες.

Η κύηση διαρκεί 10 - 11 μήνες. Οι γεννήσεις παρατηρούνται από τα τέλη της άνοιξης έως και τα τέλη του φθινοπώρου, με αποκορύφωση την περίοδο Σεπτεμβρίου - Οκτωβρίου. Η περίοδος γαλουχίας διαρκεί από 4 έως 8 εβδομάδες. Λόγω της μεγάλης διάρκειας των περιόδων κύησης και γαλουχίας, οι γεννήσεις δεν συμβαίνουν κάθε έτος, αλλά, συνήθως, κάθε 2 έτη.

Συνήθως, η μεσογειακή φώκια γεννά μόνο ένα μικρό κάθε φορά. Τα νεογέννητα δεν κολυμπούν καλά τις πρώτες ημέρες της ζωής τους, αλλά μέσα σε λίγες εβδομάδες εξελίσσονται σε άριστους κολυμβητές. Σήμερα, οι γεννήσεις πραγματοποιούνται κυρίως σε σπηλιές, γεγονός το οποίο δεν συνέβαινε παλαιότερα. Πρόκειται για συμπεριφορά που υιοθετήθηκε από τότε που η μεσογειακή φώκια υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τις αμμώδεις παραλίες όπου γεννούσε τα μικρά της, εξαιτίας της όχλησης που προκαλείται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες.

Τρέφεται με όλα τα είδη ψαριών και κεφαλόποδων που υπάρχουν στην περιοχή όπου ζει. Υπολογίζεται ότι μια ενήλικη φώκια καταναλώνει ημερησίως το 5 - 10% του σωματικού βάρους της. Για να εξασφαλίσει την τροφή της, επιτίθεται σε δίχτυα, ακολουθεί μεταναστευτικά είδη ψαριών, αλλά και ψαρόβαρκες. Γενικά, κινείται και ψαρεύει στο παράκτιο περιβάλλον, με όριο την ισοβαθή των 200 μέτρων, η οποία αντιπροσωπεύει το βάθος στο οποίο μπορεί να καταδυθεί. Εμφανίζει, ωστόσο, ιδιαίτερες δυνατότητες μετακίνησης και προσανατολισμού στην ανοικτή θάλασσα, γεγονός που συντελεί στην ευκολία διασποράς και μετανάστευσής της στα νησιωτικά αρχιπελάγη. Σήμερα, στις περισσότερες περιοχές, οι πληθυσμοί του είδους είναι αρκετά περιορισμένοι σε μέγεθος και πιθανόν με περιορισμένες δυνατότητες διατήρησής τους στο μέλλον.

Στην αρχαία Ελλάδα, η μεσογειακή φώκια ήταν ζώο ιερό, προστατευόμενο από τον Ποσειδώνα και τον Απόλλωνα. Αναφορές για μεσογειακές φώκιες υπάρχουν σε αρκετά κείμενα της αρχαίας ελληνικής, ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου, όπως σε κείμενα του Αριστοφάνη, του Αριστοτέλη, του Ομήρου, του Ιπποκράτη, αλλά και των μεταγενέστερων Στράβωνα, Πλούταρχου και Παυσανία, του Ιωάννη του Χρυσοστόμου και των λατίνων ποιητών Οβιδίου και Βιργιλίου. Την εξέχουσα θέση της στον αρχαίο κόσμο υποδηλώνουν και οι εγχάρακτες παραστάσεις της σε νομίσματα του 6ου αιώνα π.Χ. από τη Φώκαια της Ιωνίας, την πόλη στα παράλια της Μικράς Ασίας που δανείστηκε το όνομα και το έμβλημά της από τα θαλασσινά αυτά πλάσματα. Σήμερα, η μεσογειακή φώκια είναι από τα πλέον απειλούμενα με εξαφάνιση είδη του Πλανήτη και το υπ’ αριθμόν ένα απειλούμενο με εξαφάνιση θαλάσσιο θηλαστικό της Ευρώπης.

Το γεγονός ότι στην Ελλάδα ζει και αναπαράγεται ο μεγαλύτερος πληθυσμός της μεσογειακής φώκιας στην Ευρώπη και σχεδόν ο μισός από τον συνολικό πληθυσμό της, καθιστά μεγαλύτερη την ευθύνη για τη διατήρηση του είδους και τη διαφύλαξή του έναντι των κινδύνων που αντιμετωπίζει. Οι κύριες απειλές για τους πληθυσμούς της μεσογειακής φώκιας είναι:

• Η αλλοίωση και προοδευτική καταστροφή των παράκτιων οικοσυστημάτων, κατά συνέπεια, και των διαθέσιμων ενδιαιτημάτων του είδους, λόγω των αυξανόμενων ανθρώπινων δραστηριοτήτων στην παράκτια ζώνη (βιομηχανία, τουρισμός).
• Η όχληση από ανθρώπινες δραστηριότητες (π.χ. παράκτια οικιστική ή τουριστική ανάπτυξη), η οποία ωθεί το είδος να χρησιμοποιεί ακατάλληλα περιβάλλοντα για την επιβίωσή του. Σήμερα, για παράδειγμα, ορισμένες από τις σπηλιές που χρησιμοποιεί για την αναπαραγωγή της η φώκια είναι ευάλωτες στις άσχημες καιρικές συνθήκες, με αποτέλεσμα τα νεογέννητα άτομα να διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο στις καταιγίδες, καθώς μπορεί να παρασυρθούν από τα κύματα και, είτε να χάσουν τη ζωή τους στη θάλασσα, είτε να εκβρασθούν σε απομακρυσμένη παραλία και να μείνουν ορφανά.
• Η μείωση της διαθέσιμης τροφής, λόγω υπεραλίευσης.
• Η ρύπανση του θαλάσσιου περιβάλλοντος.
• Οι τυχαίοι θάνατοι φώκιας σε αλιευτικά εργαλεία (πνιγμός από ασφυξία), αλλά και η σκόπιμη θανάτωση ενήλικων και ανήλικων ζώων. Κατά το παρελθόν, η μεσογειακή φώκια κυνηγήθηκε άγρια για το λίπος και το δέρμα της. Σήμερα, η μείωση των αλιευτικών αποθεμάτων την ωθούν να αναζητεί την τροφή της στα αλιευτικά εργαλεία, με αποτέλεσμα, να παγιδεύεται σε αυτά και να πνίγεται ή να προκαλεί ζημιές και συχνά να θεωρείται ως φυσικός ανταγωνιστής του ψαρά και να θανατώνεται. Η σκόπιμη θανάτωσή της από ψαράδες σχεδόν εκλείψει.
• Τυχαία γεγονότα, όπως εμφάνιση ιού ή ασθένειας μέσα σε έναν πληθυσμό.

Εξάπλωση

Στο παρελθόν, πληθυσμοί της μεσογειακής φώκιας ζούσαν σε όλες τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, της Θάλασσας του Μαρμαρά, ολόκληρης της Μεσογείου, στις βορειοδυτικές ακτές της Αφρικής και στα Ατλαντικά νησιά των Αζορών, των Κανάριων Νήσων, της Μαδέρα και των νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου.
Από τους ελληνιστικούς χρόνους έως και τον Μεσαίωνα, η συστηματική εκμετάλλευση και εξόντωση του είδους, οδήγησε στη συρρίκνωση του παγκόσμιου πληθυσμού. Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων, η συνεχιζόμενη εξόντωση της μεσογειακής φώκιας, αλλά και η υποβάθμιση της ποιότητας των ενδιαιτημάτων της, οδήγησαν στην οριστική εξαφάνισή της από πολλές χώρες της Μεσογείου, από τον Εύξεινο Πόντο και πιθανώς και από τη Θάλασσα του Μαρμαρά.

Σήμερα, η εξάπλωση της μεσογειακής φώκιας έχει περιορισθεί κατά πολύ. Παγκοσμίως, υπολογίζεται ότι έχουν απομείνει συνολικά περί τα 400 άτομα, τα οποία ζουν σε τέσσερις πληθυσμούς, γεωγραφικά απομονωμένους μεταξύ τους:

• Στα νησιά Μαδέρα, στον Ατλαντικό, ζουν 25 - 35 φώκιες. Ο πληθυσμός αυτός παρουσιάζει σήμερα σημάδια ανάκαμψης.
• Στην ατλαντική ακτή της Βορειοδυτικής Αφρικής, στη χερσόνησο Cabo Blanco, ζουν περίπου 100 φώκιες, σε δύο συγκεκριμένες σπηλιές κατά μήκος μιας ακτής 4 χιλιομέτρων. Είναι το μοναδικό μέρος όπου η μεσογειακή φώκια διατηρεί ακόμα τον κοινωνικό χαρακτήρα μίας αποικίας.
• Στις μεσογειακές ακτές του Μαρόκου και της Αλγερίας εικάζεται ότι επιβιώνει ένας μικρός πληθυσμός (ίσως λιγότερες από 10 φώκιες), αμφίβολης βιωσιμότητας, λόγω της έλλειψης των αναγκαίων μέτρων προστασίας.
• Στην Ανατολική Μεσόγειο ζει και αναπαράγεται ο μεγαλύτερος πληθυσμός του είδους, ο οποίος εκτιμάται ότι αριθμεί περίπου 300 ζώα. Υπολογίζεται ότι λιγότερες από 100 φώκιες, ζουν σήμερα στις ακτές της Τουρκίας, κυρίως στα νησάκια γύρω από την αρχαία πόλη της Φώκαιας στον κόλπο της Σμύρνης, στη χερσόνησο Καραμπουρούν και στις ακτές της Κιλικίας.

Η Ελλάδα φιλοξενεί το 50% του πληθυσμού της Μεσογείου σε απομονωμένες, βραχώδεις και δυσπρόσιτες ακτές νησιών ή παράκτιων ηπειρωτικών περιοχών. Οι μεγαλύτεροι τοπικοί πληθυσμοί απαντούν στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων και στο νησιωτικό σύμπλεγμα Κιμώλου - Πολυαίγου, στις νοτιοδυτικές Κυκλάδες. Μικρότεροι αναπαραγόμενοι πληθυσμοί έχουν καταγραφεί σε άλλα νησιά του Αιγαίου Πελάγους, στην περιοχή των Δωδεκανήσων (συγκεκριμένα στην Κάρπαθο και στην Κάσο) και στα νησιά του Ιονίου Πελάγους (Ζάκυνθος και Κεφαλονιά).

Καθεστώς προστασίας

Πρόκειται για ένα παγκοσμίως απειλούμενο είδος, το οποίο προστατεύεται σύμφωνα με την εθνική, ευρωπαϊκή και διεθνή νομοθεσία. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνεται στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας και στο Κόκκινο Βιβλίο Απειλούμενων Ειδών της Παγκόσμιας Ένωσης για την Προστασία της Φύσης (ΙUCN) και προστατεύεται σύμφωνα με το Π.Δ. 67/81, την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, τη Σύμβαση της Βέρνης για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης (1979) και τη Σύμβαση της Ουάσιγκτον για το διεθνές εμπόριο των απειλούμενων ειδών άγριας πανίδας και χλωρίδας (CITES, 1973).