Επιστημονικό όνομα: Aquila heliaca

Περιγραφή

Ο βασιλαετός είναι ένα από τα πιο σπάνια αρπακτικά πουλιά της Ευρώπης. Πρόκειται για κυρίως αποδημητικό είδος που εξαπλώνεται από τη Νοτιοανατολική Ευρώπη έως τη λίμνη Βαϊκάλη και το Βόρειο Πακιστάν, ενώ μεγάλο μέρος του ευρωπαϊκού πληθυσμού του, ξεχειμωνιάζει στη Μέση Ανατολή.

Κύριο ενδιαίτημα αναπαραγωγής του βασιλαετού είναι οι ανοιχτές πεδιάδες και στέπες, με αραιά δένδρα και δάση. Λόγω της καταδίωξής του από τον άνθρωπο, σε πολλά μέρη, έχει αποτραβηχτεί σε δάση, σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές (κυρίως έως τα 1.000 μέτρα). Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι μπορεί να προσαρμοσθεί και σε αγροτικές περιοχές, εφόσον η όχληση από τον άνθρωπο δεν είναι έντονη. Κυνηγάει κυρίως σε ανοιχτές περιοχές και σε υγροτόπους (τους προτιμά κυρίως τον χειμώνα). H τροφή του αποτελείται κυρίως από θηλαστικά (λαγόγυρους, λαγούς, μικρά τρωκτικά), πουλιά, ερπετά, ψοφίμια και, ορισμένες φορές, έντομα.

Ο παγκόσμιος πληθυσμός του βασιλαετού εκτιμάται σε λίγες χιλιάδες ζευγάρια. Στην Ευρώπη υπολογίζεται ότι αναπαράγονται 1.051 με 1.619 ζευγάρια, τα περισσότερα από τα οποία εντοπίζονται στην ευρωπαϊκή Ρωσία (600 - 900 ζευγάρια). Το είδος θεωρείται τρωτό σε παγκόσμιο επίπεδο και, ιδιαίτερα στα νότια της εξάπλωσής του, αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα, ενώ η μείωση των πληθυσμών του συνεχίζεται.

Παλαιότερα, ο βασιλαετός ήταν πολύ πιο διαδεδομένος ως αναπαραγόμενο είδος στην Ελλάδα. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, διατηρούσε ικανοποιητικούς πληθυσμούς φωλιάζοντας στις παρυφές των πεδιάδων της Κεντρικής και Βόρειας Ελλάδας, ευνοημένος από τις παραδοσιακές χρήσεις γης και ιδιαίτερα από την κτηνοτροφία στις πεδινές και ημιορεινές περιοχές. Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε έως και τη δεκαετία του 1940, κατά τη διάρκεια της οποίας μόνο γύρω από τη Θεσσαλονίκη και κυρίως στην περιοχή του δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα, υπήρχαν 25 ζευγάρια. Για την ίδια εποχή υπάρχουν, επίσης, παρατηρήσεις του είδους στην Πελοπόννησο, την Εύβοια και τα Ιόνια Νησιά, αν και φώλιασμα σε αυτές τις περιοχές δεν αποδείχθηκε ποτέ. Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει μεταπολεμικά, με την αποξήρανση των υγροτόπων, την εντατικοποίηση της γεωργίας και τη σταδιακή εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας στη χαμηλή ζώνη, η οποία αποτελεί τον χώρο του βασιλαετού. Συνέπεια των μεγάλων αυτών αλλαγών στην ελληνική ύπαιθρο είναι η μεγάλη μείωση των πληθυσμών του βασιλαετού από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα.

Σήμερα, ο βασιλαετός κατατάσσεται στα κινδυνεύοντα είδη της Ελλάδας και είναι πλέον αμφίβολο εάν εξακολουθεί να φωλιάζει στη χώρα. Την Ελλάδα επισκέπτονται άτομα από βορειότερες χώρες, στην πλειονότητά τους ανώριμα, ορισμένα μάλιστα από τα οποία ξεχειμωνιάζουν σε αρκετούς μεγάλους υγροτόπους, όπως στα δέλτα του Καλαμά, του Αξιού και του Έβρου, στη λίμνη Κερκίνη, τη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου, αλλά και στην Κρήτη. Κατά τη μετανάστευση, παρατηρείται πάντοτε σε μικρούς αριθμούς, ακόμη και στην Πελοπόννησο, αλλά και σε ορισμένα νησιά.

Το γεγονός ότι συχνάζει σε πεδινές, ευπρόσιτες περιοχές, τον καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτο στο κυνήγι. Επίσης, επειδή ευκαιριακά τρέφεται και με ψοφίμια, ο βασιλαετός είναι πολύ ευάλωτος στα δηλητηριασμένα δολώματα, όπως, άλλωστε, και άλλα μεγάλα αρπακτικά. Άλλες απειλές, είναι η θανάτωσή τους σε ηλεκτροφόρα σύρματα και σε δόκανα και η εμπορία αβγών και ατόμων. Πιο αναλυτικά, ως κυριότερες αιτίες μείωσης των πληθυσμών του βασιλαετού στην Ελλάδα τα τελευταία έτη, θεωρούνται οι ακόλουθες:

• Υποβάθμιση ενδιαιτημάτων. Οι πεδινές περιοχές, οι οποίες αποτελούν το ενδιαίτημα του βασιλαετού, επηρεάσθηκαν έντονα στην Ελλάδα έπειτα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς σε αυτές άρχισαν σταδιακά να συγκεντρώνονται οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Η εντατικοποίηση της γεωργίας και η βαθμιαία αντικατάσταση των πλούσιων παραδοσιακών αγροτικών τοπίων από μονοκαλλιέργειες οδήγησαν στη μείωση των πληθυσμών των ειδών που αποτελούν την τροφή του, όπως οι λαγόγυροι, και έχουν συμβάλει στη μείωση πολλών ώριμων δένδρων που χρησιμεύουν για το φώλιασμα του είδους. Πιθανώς, την πιο δυσμενή επίδραση στο είδος έχει η μείωση των μεγάλων ώριμων δένδρων στα αγροδασικά και αγροτικά τοπία της χώρας, των πεδινών και παρόχθιων δασών, η όχληση από υλοτομικές δραστηριότητες κατά την αναπαραγωγική περίοδο καθώς και η αποξήρανση των υγροτόπων. Επιπρόσθετα, η εντατικοποιημένη διαχείριση των δασών συνεπάγεται τη διάνοιξη δρόμων σε προηγουμένως απομονωμένες περιοχές, με συνέπεια την αύξηση της όχλησης και του κυνηγιού. Επίσης, η αναδάσωση με ξενικά είδη έχει περιορίσει τον κυνηγότοπο του είδους, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου εγκαταλελειμμένες γεωργικές εκτάσεις χρησιμοποιούνταν έως πρόσφατα ως βοσκότοποι.
• Κυνήγι. Αν και ο βασιλαετός προστατεύεται από την ελληνική νομοθεσία (Απόφαση 414985/1985 ΥΠΓΕ), συχνά θανατώνεται από κυνηγούς. Το είδος είναι ιδιαίτερα ευάλωτο στη λαθροθηρία, ίσως επειδή συχνάζει σε πεδινές και προσιτές περιοχές. Αρκετοί τραυματισμένοι βασιλαετοί που καταλήγουν στο Ελληνικό Κέντρο Περίθαλψης Άγριων Ζώων , είναι συνήθως πυροβολημένοι.
• Δηλητηριασμένα δολώματα. Καθώς ευκαιριακά τρέφεται και με ψοφίμια, ο βασιλαετός είναι πολύ ευάλωτος στα δηλητηριώδη δολώματα που χρησιμοποιούνται για την εξόντωση σαρκοφάγων θηλαστικών. Η δηλητηρίαση αποτέλεσε και στη χώρα μας ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα για τον βασιλαετό, όπως και για άλλα αρπακτικά πουλιά. Υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι το τελευταίο ζευγάρι που φώλιασε στο δάσος της Δαδιάς εξοντώθηκε από δηλητήριο.
• Άλλες απειλές. Η μείωση ορισμένων ειδών λείας, όπως για παράδειγμα του λαγόγυρου και η όχληση κατά την αναπαραγωγική περίοδο σχετίζονται, συνήθως, με τη γεωργική και δασοπονική εντατικοποίηση. Απειλή σε άλλες χώρες αποτελεί και η θανάτωση βασιλαετών σε ηλεκτροφόρα σύρματα και σε δόκανα, αλλά δεν είναι γνωστό αν έχουν εμφανισθεί τέτοια περιστατικά στην Ελλάδα. Έντονος είναι και ο προβληματισμός για την εμπορία αβγών και ατόμων που, δυστυχώς, σε άλλες χώρες ανθίζει, με αποτέλεσμα το είδος να προστατεύεται από τη Σύμβαση της Ουάσιγκτον για το διεθνές εμπόριο των απειλουμένων ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας (CITES, 1973). Στη χώρα μας είναι άγνωστη η έκταση του προβλήματος, καθώς δεν υπάρχει οργανωμένη φύλαξη. Παρόλα αυτά, τα τελευταία έτη πολλαπλασιάζονται τα κρούσματα εμπορίας ειδών της άγριας πανίδας, κυρίως από αλλοδαπούς.

Εξάπλωση

Η παγκόσμια εξάπλωση του βασιλαετού περιλαμβάνει τη Νοτιοανατολική Ευρώπη έως τη λίμνη Βαϊκάλη και το Βόρειο Πακιστάν. Στην Ευρώπη, το είδος εμφανίζεται στα Καρπάθια, στα Νότια και Ανατολικά Βαλκάνια, στους λόφους και στις στέπες της Νοτιοανατολικής Ουκρανίας και της Νότιας Ρωσίας.

Ο βασιλαετός φωλιάζει στις γειτονικές χώρες της Ελλάδας, με εξαίρεση ίσως την Αλβανία. Εκτιμάται ότι περίπου 35 - 45 ζευγάρια φωλιάζουν στην ΠΓΔΜ, 20 - 25 ζευγάρια στη Βουλγαρία και 42 - 180 ζευγάρια στην Τουρκία. Οι πληθυσμοί μειώνονται και στις τρεις αυτές χώρες, όπως και στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης.

Καθεστώς προστασίας

Ο βασιλαετός είναι ένα απειλούμενο είδος, το οποίο προστατεύεται σύμφωνα με την εθνική, ευρωπαϊκή και διεθνή νομοθεσία. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνεται στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας και στο Κόκκινο Βιβλίο Απειλούμενων Ειδών της Παγκόσμιας Ένωσης για την Προστασία της Φύσης (ΙUCN). Προστατεύεται σύμφωνα με το Π.Δ. 67/1981 «Περί προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδος και της άγριας πανίδος και καθορισμού διαδικασίας συντονισμού και ελέγχου της ερεύνης επ' αυτών», την Οδηγία 79/409/ΕΟΚ, τη Σύμβαση της Βόννης για τη διατήρηση των μεταναστευτικών ειδών των αγρίων ζώων (1979), τη Σύμβαση της Βέρνης για τη διατήρηση της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης (1979) και τη Σύμβαση της Ουάσιγκτον για το διεθνές εμπόριο των απειλουμένων ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας (CITES, 1973).